COVID-19 га қарши ZF-UZ-VAС2001 вакцинаси Хитой Фанлар академияси Микробиология институти ва Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази билан ҳамкорликда Anhui Zhifei Longcom Biopharmaceutical компанияси томонидан ишлаб чиқилган COVID-19 оқсил суббирлигининг адъювантини ўз ичига олган вакцинадир.

Инновацион ривожланиш вазирлиги ва Илғор технологиялар марказининг препаратнинг синовларида бевосита иштироки, шунингдек, унинг клиник тадқиқотларга қўшган ҳиссаси натижасида Ўзбекистон вакцинанинг ҳаммуаллифи сифатида эътироф этилди.
Мазкур ZF-UZ-VAC2001 вакцинани ишлаб чиқиш технологияси рекомбинант NVX-CoV2373 ("Novavax"), EpiVacCorona ("Вектор" маркази) ва бошқа шу каби вакциналар яратилиш технологияларидан фойдаланилган.

ZF-UZ-VAC2001 вакцинаси SARS-CoV-2 коронавирусининг рекомбинант NCP-RBD оқсилини яратиш орқали биотехнологик усулида олинган. Эмланган кишининг танасида ушбу оқсилнинг пайдо бўлиши билан иммун тизимда вирусни зарарсизлантирадиган антитаналарни ишлаб чиқаради.

ZF-UZ-VAC2001 вакцинаси CHO ҳужайраларида ишлаб чиқарилган янги коронавируснинг рецепторга боғланувчи оқсили (инглизча қисқартма: NCP-RBD) нинг рекомбинант шаклини тозалаб, алюминий гидроксиди қўшиш орқали тайёрланган. Адъювант янги коронавирус инфекцияси оқибатида келиб чиқадиган нафас йўли касалликларини олдини олишда қўлланилади.

ZF-UZ-VAC2001 вакцинаси SARS-CoV2 (RBD) нинг S оқсилни боғловчи доменга йўналтирилган бўлиб, RBD оқсилининг рекомбинант экспресияси орқали одамларда нейтраллаштирувчи антитаначаларни келтириб чиқаради ва SARS-CoV2 ни ҳўжайин ҳужайра юзасида ACE2 рецептори билан боғланишини блоклайди ва инфекциянинг олдини олади.

Рекомбинант оқсил суббирликларига асосланган вакцина кафолатланган биохавфсиз вирусли нуклеин кислоталарнинг компонентларини ўз ичига олмайди. Вакцинани яратишда анъанавий мономерли RBD билан таққослаганда иммуногенликни сезиларли даражада оширадиган димерли RBD ноёб патентланган технологиясидан фойдаланилган.

Махсус антигенни экспресия қилиш учун генларни рекомбинация қилиш технологияси – яъни гепатит В ва Е, папиллома, герпес билан боғлиқ ва бошқаларга қарши вациналар ишлаб чиқаришда ишлатиладиган технологиядир.

Ушбу технология сабабли бошқа коронавирусли вациналардан фарқли ўлароқ, ZF-UZ-VAC2001 препаратини одатдаги совутгич камераларида қулай тарзда сақлаш ва ташиш мумкин, чунки у ўта паст ҳарорат шароитларини талаб қилмайди. Тавсия этилган ҳарорат оралиғи 2-8°C бўлиб, икки йилгача сақланиши мумкин.

Вакцинанинг клиниколди тадқиқотлари 120 та кемирувчиларда ва 40 та қисқичбақа билан озиқланувчи макака маймунларида ўтказилди.
Сичқонларга мушак ичига 14 кун оралиғида 2 доза миқдорда, макакалар эса 4-8-10 хафта давомида вакцина юборилди.
Сичқонлар ва макакалар тасодифий оғирликни мувозанатлаш усули бўйича 30та каламушдан 4 та гуруҳга тақсимланди:
– енгил назорат гуруҳи;
– адъювант-назорат гуруҳи;
– кам доза миқдорли гуруҳ;
– юқори доза миқдорли гуруҳ

Препарат 3 марта юборилди:
– сичқонларга – 1-, 15- ва 29-куни;
– макакаларга – 4-, кейин 8- ва 10-ҳафта давомида.

Эмлашдан кейинги тикланиш даври икки ҳафта этиб белгиланди. Бу вақт оралиғида ҳайвонлар тўлиқ текширувдан ўтказилди.

Иккинчи эмлашдан 14 кун ўтгач, қон намуналари тўпланиб, микробиология институти томонидан коронавирусга қарши антигенга хос IgG антитаналар даражасини аниқлаш учун синовдан ўтказилди.

Натижалар рекомбинат янги коронавирус вакцинаси юқори даражадаги антигенга хос титерлар чиқарилишига туртки бериши мумкинлигини кўрсатди. Эмлашдан кейин ҳайвонлардаги IgG антитаналар, вакцинанинг яхши иммуногенликка эга эканлигини кўрсатди.

Рекомбинант вакцинанинг иммуногенлигини ўрганиш мақсадида текширув токциклик тести билан биргаликда амалга оширилди. Уч дозали эмлашдан сўнг қонда коронавирус бошоқли оқсил мавжудлиги таҳлили ўтказилди.


Каламушларда ўтказилган тест натижалари рекомбинат вакцина эмлашдан кейин каламушларда IgG антитаналарининг секрециясини келтириб чиқариши мумкинлигини кўрсатди. Учинчи иммунизациядан сўнг, тикланиш даврида юқори дозали ва паст дозали гуруҳлар ўртасида сезиларли фарқ кўринмади ва антитаналар даражаси 106 га етиб, эмлаш ва яхши иммуногенликнинг самарадорлигини кўрсатди.

Макаканинг тест натижалари ҳам антитаналар даражасини юқорилигини кўрсатди, аммо юқори доза миқдордаги гуруҳ ҳам, паст доза миқдордаги гуруҳларда ҳам иккинчи ва учинчи доза ўртасида сезиларли фарқ бор эди ва учинчи дозадан олдин антитаналар даражалари ўртасида фарқ мавжуд эмас эди. Шунинг учун ушбу вакцина билан эмлашлар сони камида икки дозада аниқланди.

Шунингдек кемирувчиларда олиб борилган фармакологик тадқиқотлар хулосасига кўра, ушбу вакцина, қисқичбақа истеъмол қиладиган макакаларда гуморал иммунитет таъсирини келтириб чиқариши мумкин. Зардоб намуналардаги антитаналарни аниқлаш ва баҳолаш шуни кўрсатадики, ушбу вакцина билан турли ҳайвонларни иммунизация қилиш танани юқори даражада нейтраллаштирувчи антитаналарни ишлаб чиқаришга ундаши мумкин.

Шундай қилиб, текширилаётган препаратнинг самарадорлиги ва иммунизациядан сўнг ҳайвонларда ҳужайралардаги ўзига хос иммун реакцияларни рағбатлантириш қобилияти аниқланди. Барча натижалар шуни кўрсатдики, вакцина яхши иммуногенликка эга ва гуморал ва ҳужайрали иммунитетнинг кенг спектрини қўзғатиши мумкин, шунга мувофиқ дори одамларда клиник синовлар учун тавсия этилган.

I-босқич клиник тадқиқотлар

Коронавирусга қарши рекомбинант вакцина I-босқич клиник тадқиқот тасодифий, икки томонлама номаълум, плацебо назоратли клиник тадқиқоти ҳисобланади. I-босқич синовлари 2020 йил июнь ойида Хитойнинг Чунцин шаҳрида 2-босқичда гуруҳларга бўлинган ҳолда 18 ёшдан 59 ёшгача 50 та соғлом бўлган кўнгиллиларда ўтказилди:

– вакцина кам доза бўлган гуруҳда 20 та;
– вакцина юқори доза бўлган гуруҳда 20 та;
– плацебо гуруҳида 10 та.

Кўнгиллиларга препарат бир ой оралиғида интервал билан юборилди.
Тадқиқотнинг биринчи босқичида 25 киши тасодифий равишда кам доза миқдордаги гуруҳга (20 киши) ёки плацебо гуруҳига (5 киши) тайинланган. Биринчи дозани қабул қилган биринчи босқичдаги кўнгиллиларда 7 кун ўтгач, вакцинанинг хавфсизлиги тасдиқланди.

Кейин тадқиқотнинг биринчи фаза синовларининг иккинчи босқичи бошланди ва худди шу тарзда юқори дозада 25 нафар кўнгилли (20 киши) ва плацебо (5 киши) гуруҳларига тасодифий тайинланди.
I-босқич клиник тадқиқотларида кўнгиллиларга ўрганиш мақсадида синовлар олиб борилаётган инъекцион препаратнинг уч доза миқдори юборилди ва вакцинада учта хавфсизликни баҳолаш ўтказилди.


Барча натижалар вакцинанинг хавфсиз эканлгини кўрсатди, аммо баъзи енгил ножўя таъсири мажуд эди, ҳеч қандай жиддий салбий реакциялар қайд этилмади, бу вакцинанинг хавфсизлигини исботлади.

II-босқич клиник синовлар

Коронавирусга қарши рекомбинант вакцинанинг II-босқич клиник тадқиқот тасодифий, икки томонлама номаълум, плацебо назоратли клиник тадқиқоти ҳисобланади.

Синовлар 2020 йилнинг июль ойида бошланди ҳамда Хитой, Чанша ва Хунань шаҳарларида ўтказилди.

Бу сафар тадқиқот объекти сифатида 18 ёшдан 59 ёшгача бўлган 900 соғлом кўнгиллилар танланди. Бир ойлик интервал билан икки ва учта доза миқдорда препаратни юбориш схемаси ишлаб чиқилди:

– иккита кам доза миқдорда вакцина билан, кичик гуруҳда 150 кўнгиллилар;
– иккита юқори дозали вакцина билан кичик гуруҳда 150 кўнгиллилар;
– учта паст дозали вакцина билан кичик гуруҳда 150 кўнгиллилар;
– учта юқори дозали вакцина билан кичик гуруҳда 150 кўнгиллилар;
– плацебо билан гуруҳда 300 кўнгиллилар.

Кўнгиллилар мунтазам равишда кўрикдан ўтказилиб, мутахассислар ва шифокорлар томонидан қаттиқ назорат остида кузатиб борилди.
Нуфузли The Lancet [14] илмий журналида чоп этилган II босқич натижаларига кўра, биринчи гуруҳга коронавирусга қарши икки дозали препарат юборилгандан сўнг, нейтраллаштирувчи антитаналарнинг сероконверсия даражаси 76% бўлганда (150 иштирокчидан 114 да антитаналар аниқланган), иккинчи гуруҳ иштирокчиларида (50 мкг) (150 кишидан 108 да) 72% ни ташкил этди. Уч дозали режим билан учинчи гуруҳдаги (25 мг) нейтраллаштирувчи антитаналарнинг сероконверсия даражаси 97% ни (148 иштирокчидан 143тасида) ва тўртинчи гуруҳда (50 мкг) - 93% (148 дан 138та) ни ташкил этди.

Умумий натижаларга кўра, турли хил антиген дозалари бўлган рекомбинант коронавирус вакцинаси иккинчи дозадан кейин препаратнинг иммуногенлиги яхши кўрсаткичга эга эканлиги маълум бўлди.

III-босқич клиник тадқиқотлар
2020 йил декабрь ойида вакцинани ишлаб чиқарувчилар Хитой, Эквадор, Малайзия, Покистон ва Ўзбекистондаги 29000 кўнгиллилар, улардан 18 ёшдан 59 ёшгача бўлган 21750 кўнгиллилар ва 60 ёшдан ошган 7250 кўнгиллилар иштирокида синовларнинг учинчи босқичини бошладилар.

Барча текширувлардан ўтган маъқул кўнгиллилар тасодифий тарзда 1:1 нисбатда экспериментал гуруҳга ва плацебо назорат гуруҳига ажратилди ва ҳар бир эмлаш ўртасида 1 ой оралиғида уч дозали препарат билан эмландилар.

Синовларнинг учинчи босқич оралиқ натижаларига кўра, эмлаш юқори самарадорлик ва юқори даражадаги антитаналарни кўрсатди. Бундан ташқари, 2021 йил февраль ойида ўтказилган лаборатория тадқиқотлари натижалари намуналарига кўра, вакцина коронавируснинг "жанубий африка" деб номланувчи штамми 501.V2 вариантига қарши нейтраллаш фаолиятини сақлаб қолди.

Вакцинанинг Ўзбекистондаги клиник тадқиқотлари
10 декабрь куни Бош вазир ўринбосари Беҳзод Мусаев томонидан мамлакатда ZF-UZ-VAС2001 вакцинасининг III фаза клиник синовларининг бошланишига старт берилди. Маросим Инновацион ривожланиш вазирлиги биносида Инновацион ривожланиш вазири Иброҳим Абдураҳмонов, Хитойнинг Zhifei Longcom Biopharmaceutical компаниясининг мутахассислари қатнашдилар.

Хитойдаги Ўзбекистон элчихонаси ёрдамида Ўзбекистонга Zhifei компанияси томонидан 6000 дона синов вакцинаси (50% ҳақиқий вакцина, 50 % плацебо), 12 минг дона ПЗР тестлар, 8 минг дона антитаналарни аниқловчи тестлар хамда барча ишлатиладиган ёрдамчи материаллар (шприц, ниқоб, кўзойнак, криопробиркалар ва ҳ.к.) олиб келинди.

2020 йил 10-декабрда республикада коронавирусга қарши Хитойнинг Anhui Zhifei Longcom компанияси вакцинасиниг учинчи босқичи синовлари бошланди.
Вакцинани клиник тадқиқотлар гуруҳи таркибига 8 нафар Anhui Zhifei Longcom компаниясининг ходими, 30 нафар Илғор технологиялар марказининг олимлари, 112 нафар соғлиқни сақлаш ходимлари, 36 нафар Сall-марказнинг шифокорилари иштирок этди.

Тадқиқотларнинг учинчи босқичи натижаларига кўра, вакцина юқори самарадорликни ва юқори даражадаги антитаналарни кўрсатди. Бундан ташқари, 2021 йил феврал ойида ўтказилган синовлари натижаларига кўра, лаборатория намуналари натижаларига кўра, вакцина коронавируснинг "жанубий африка" штаммига қарши актив нейтрал холатини сақлаб қолди. Ўзбекистондаги клиник тадқиқотлар халқаро клиник амалиётда қўлланиладиган ҳуқуқий ва ахлоқий меёрларга мувофиқ GСР (Good Clinical Practice –Тегишли Клиник Амалиёт) қоидаларини ҳисобга олган ҳолда ўтказилди.

Тадқиқотларга умумий ҳисобда скрининг синовларидан ўтган 14415 киши қатнашиш истагини билдирган. Шундан 18 ёшдан ошган 13250 кўнгиллилар тадқиқотда иштирок этиш учун розилик варақасини имзоладилар.
3 апрел ҳолатига кўра 4603 кўнгиллилар тўлиқ эмланди (яни вакцинанинг барча уч доза миқдорини қабул қилишди). Вакцинани икки доза миқдорда 6667 нафар, битта доза миқдорда – 6865 нафар, шундан 117 нафари 60 ёшдан ошган кўнгиллилар иштирок этди.
Такидлаш жоизки, назорат гуруҳига киритилган 150 нафар кўнгиллиларнинг 90 фоизида иккинчи дозадан сўнг қонда 4,55 Au / ml дан юқори бўлган антитана даражаси аниқланди, бу коронавирусни зарарсизлантириш учун етарли даражани англатади. Вакцинани коронавируснинг янги "британия" ва "бразилия" штаммларига қарши самарали эканлиги ҳам тасдиқланди.

ZF-UZ-VAC2001 вакцинасининг Ўзбекистонда ўтказилган клиник синовлари давомида, эмлашдан кейин жиддий ён таъсири ва ўлим ҳолатлари бўлмаган, бундан ташқари иситма, бош оғриғи ва инектсия ҳудудида қизариш каби кичик ён тасирларнинг фоиз даражаси 0,003% дан кам бўлган.

Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ва Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Хитой вакцинасини синашдаги фаол иштироки ҳамда уларнинг клиник тадқиқотларга қўшган ҳиссаси натижасида феврал ойида Ўзбекистон ҳаммуаллифи сифатида этироф этилди. Вакцина мамлакатимизда ZF-UZ-VAC2001 номи остида рўйхатдан ўтди.

Жорий йилнинг 1 мартида ўзбек-хитой вакцинаси ZF-UZ-VAC2001 Ўзбекистонда тиббий амалиётда фойдаланиш учун DV/X 08646/03/21 рақамли расмий рўйхатдан ўтказилди. Шундан сўнг, 15 март куни ушбу вакцина Хитойда ҳам рўйхатдан ўтказилди.

27 март куни ўзбек-хитой ZF-UZ-VAC2001 вакцинасининг биринчи партияси 1 миллион дозада Ўзбекистонга Хитойдан етказиб берилди.
Шунингдек, апрел-июн ойларида Ўзбекистонга 3,5 миллион дозада ушбу вакцинанинг иккинчи партиясини етказиб бериш режалаштирилган.

Ўзбекистонда эмлаш жараёнлари

Ўзбекистонда оммавий эмлаш жараёни 1 апрельдан бошланган. Июль ойидан бошлаб 18 ёшдан катта бўлган аҳоли қатламини ўзлари бириктирилган бирламчи тиббий-санитария муассасаларида ихтиёрий равишда вакцина олишлари мумкинлиги эълон қилинди.

Ушбу гуруҳга коронавирусга чалинган беморларни даволашга ихтисослашган муассасалар ходимлари, тез тиббий ёрдам ходимлари, шошилинч тиббий ёрдам тизими ходимлари, юқумли касалликлар шифохоналари ходимлари, коронавирус диагностикаси билан шуғулланадиган лаборатория ва амбулатория ҳамда поликлиникалар ходимлари кирди.